انواع طبقه بندی های فناوری

از آن جایی که به ماهیت فناوری می توان از مناظر گوناگون نگریست، بیان طبقه بندی های گوناگون از آن می تواند ادامه راه را کمی شفاف تر نماید. البته لازم به ذکر است که بعضی از این رویکرد ها با یکدیگر هم پوشانی دارند، ولی هدف از ارائه این تعاریف نشان دادن جایگاه فناوری های برتر در مفهوم گسترده فناوری می باشد. طیف وسیع فناوری ها، که بشر از ساده ترین تا پیشرفته ترین آنها را روزانه و به کرات مورد استفاده قرار می دهد؛ و نیز تأثیرات بسزای فناوری در جنبه های مختلف سبب گردیده برای تحلیل ساده تر این تعاملات، فناوری های موجود را با رویکردهای متفاوت به دسته ها و طبقات مجزا تفکیک نمایند. البته این رویکردها گاه با هم همپوشانی هایی دارند. در ادامه به بررسی چند رویکرد عمده در تقسیم بندی انواع فناوری می پردازیم.

1-طبقه بندی بر اساس مبدأ تکنولوژی:

 فناوری ها یا در داخل کشور و برای رفع نیازها تولید و توسعه داده شده اند و یا از خارج به منظور های متفاوت سیاسی و اقتصادی انتقال یافته اند و یا ترکیبی از این دو می باشند.

2-طبقه بندی بر حسب پیچیدگی:

پیچیدگی فناوری امری نسبی است. پیشرفت‌های فناوری همراه با پیچیده تر شدن آن بوده است به گونه ای که فناوری های نوین بشدت تخصص گرا بوده و مجموعه ای از رشته های تخصصی را در بر می گیرد. در عین حال فناوری های نوین به سمت سادگی در کاربرد و حداقل کردن مهارت‌های انسانی در استفاده از ابزار و امکانات و محصولات پیش می روند. می توان برای کشورهای در حال توسعه پیچیدگی فناوری را در قابلیت جذب یا عدم جذب یک فناوری طبقه بندی نمود :

• فناوری قابل جذب: فناوری با درجه ای از پیچیدگی است که در فضای ملی یک کشور می تواند مورد بهره برداری قرار گیرد. قابل جذب بودن فناوری از بعد فنی و تکنیکی مطرح می­باشد و از آنجا که سطوحی از فناوری یا فناوری های خاص نیازمند به فناوری های وابسته یا توان نیروی انسانی یا موسسات تحقیق و توسعه می باشند، یک فناوری هنگامی قابل جذب خواهد بود که بتواند در نظام تکنولوژیکی کشور نقشی به عهده بگیرد.( صنایع نوین ، 1382)
• فناوری غیر قابل جذب: طبعاً نقطه مقابل فناوری قابل جذب است. ولی این به معنی عدم بکارگیری یا عدم انتقال آن از کشورهای پیشرفته به کشورهای در حال توسعه نیست. تصمیم گیری های نادرست مسئولین کشورها و یا منافع شرکتها و سرمایه گذاران خارجی در مواردی، باعث بکارگیری فناوری هایی در سطوح مختلف می شود که نه تنها جایگاهی در نظام تکنولوژیکی و منافع ملی ندارد، بلکه حتی به هدر رفتن منافع و فرصت ها را نیز در پی دارد.

3-طبقه بندی بر حسب کاربری – سرمایه بری:

می توان فناوری را بر اساس میزان کاربرد نیروی انسانی و سرمایه در آن تقسیم بندی نمود.

• فناوری کاربر: در این فناوری تأکید بر استفاده بیشتر از نیروی انسانی است و عموماً سرمایه گذاری اولیه کمتری برای تولیدات نیاز دارد.
• فناوری سرمایه بر: در فناوری های سرمایه بر تأکید بیشتری بر اتوماسیون بوده  و بدین لحاظ سرمایه گذاری بیشتر و نیروی انسانی کمتری نیاز خواهد داشت.

4-طبقه بندی بر حسب موقعیت در چرخه عمر:

فناوری های جدید با مزیت های فنی و اقتصادی به سرعت جایگزین فناوری های قدیمی تر شده و آنها را منسوخ می­کنند. فناوری های مختلف در طول عمر خود مراحل مختلف تحقیق و توسعه، عرضه و نوآوری، تولید، اشاعه و جایگزینی تا منسوخ شدن را طی می­نمایند. به این ترتیب می توان فناوری ها را بر­حسب موقعیتشان درچرخه عمر به در دوره های عرضه، انتشار، اشباع و تنزل مرحله بندی نمود (طارق خلیل ،2000).

• دوره عرضه یا معرفی تکنولوژی: که مشخصه آن رشد اندک است. در این دوره آزمایشهای تجربی صورت گرفته و اشکالات اولیه سیستم رفع می شود.
• دوره انتشار تکنولوژی: رشد سریع و پایدار همراه با بهبود فناوری ویژگی این دوره است.
• دوره اشباع شدن تکنولوژی: زمانی فرا می رسد که فناوری به بالاترین حد عملکرد خود رسیده و کم کم روند پیشرفت کند می شود.
• تنزل و منسوخ شدن تکنولوژی: با رسیدن به محدودیات فنی و ظهور فناوری جدید جایگزین، فناوری از دور خارج می شود.

5-طبقه بندی بر حسب ماهیت تکنولوژی:

 فناوری مشتمل بر مجموعه ای از نرم افزار و سخت افزار می­باشد و بر این مبنا نیز می تواند تقسیم بندی شود.

• نرم افزار تکنولوژی: شامل سازماندهی ها، دانش فنی و اطلاعات اسنادی، مهارت‌ها و توانایی مهارتی، و اندیشه انسانها است.
• سخت افزار تکنولوژی: شامل تجهیزات و ماشین آلات و وسایل ارتباطی و حمل و نقل می گردد.

6-طبقه بندی فناوری بر حسب نوآوری:

بر اساس کاربرد فناوری در یک فرآیند کاملا جدید یا قدیمی نیز می توان فناوری را تقسیم بندی نمود:

• فناوری مربوط به انجام یک وظیفه کاملاً جدید: مانند فناوری تولید برق که قبل از آن وجود نداشت.
• فناوری مربوط به انجام یک وظیفه قدیمی ولیکن به روش مدرن: مانند فناوری پختن نان به روش ماشینی

طبقه بندی فناوری بر حسب کالا و تولید:

• فناوری مصرفی: به شکل موجود در راستای رفع نیازها از آن بهره گیری می شود.
• فناوری تولیدی: به تولید فناوری های دیگر اعم از تولیدی و مصرفی منجر می شود.

7-طبقه بندی فناوری بر حسب میزان مستند بودن:

• فناوری مستند شده: به کاربر اجازه می دهد که نحوی عملکرد را درک نموده و به نوعی دانش فنی در قالب نشانه ها و علائم استاندارد شده مستند شده است.
• فناوری نهفته: دانش غیر قابل لمس که درک نحوه عملکرد را مشروط به دسترسی به ذهن توسعه دهند می کند. انسان افزار بخش مهم این فناوری است.

8-بر حسب خروجی[1]:

طبقه بندی سانجایا لال

به اعتقاد لال انواع فناوری عبارتند از:

• فناوری منبع گرا (RB) : محصولات این نوع فناوری ساده و کاربر[2] هستند، نظیر تولید غذاهای ساده یا چرب. هر چند بخش هایی از آن نیز ممکن است سرمایه بر باشند یا احتیاج به فناوری و مهارت‌های پیشرفته داشته باشند، مانند پالایش نفت یا تولیدات مدرن مواد غذایی. مزیت رقابتی این نوع محصولات معمولاً از وجود منابع طبیعی محلی یا موجود در یک کشور ناشی می شود محصولات RB را می توان به دو دسته تقسیم کرد:

الف)  : شامل محصولاتی که از مواد کشاورزی حاصل می شوند.
ب)  : شامل سایر محصولات

• فناوری ساده[3] (LT) : در این نوع فناوری محصولات با فناوری با ثبات تولید می شوند. فناوری ها در درجه اول در درون تجهیزات سرمایه ای قرار دارند. بخشی از این محصولات احتیاج به مهارت‌های کاری نسبتاً ساده دارند. بسیاری از محصولاتی که مبادله می شوند یکسان هستند و رقابت روی قیمت آنها است. برای اینگونه محصولات هزینه نیروی انسانی عامل مهمی در ایجاد مزیت رقابتی است. مقیاس اقتصادی و موانع ورود این گونه محصولات معمولاً پایین است. بازار این گونه محصولات به آرامی رشد می کند و تقاضای آنها کشش درآمدی کمتر از یک دارد. باید به این نکته توجه کرد که این محصولات بیشتر مورد توجه کشورهای در حال توسعه هستند که با استفاده از فناوری های ساده تولید می شوند و مزیت رقابتی آنها قیمت است و نه کیفیت.محصولاتLT به دو دسته قابل تقسیم است:

الف) LT1: شامل نساجی، پوشاک و کفش
ب)  LT2:شامل سایر محصولات با فناوری پایین

 LT1 از کشورهای غنی به فقیر تغییر مکان داده است، به نحوی که عملیات سر هم بندی به مکانهای با دستمزد کمتر منتقل شده و طراحی های پیچیده و عملیات ساخت آن در کشورهای پیشرفته باقی مانده است. این تغییر مکان موتور رشد صادرات این صنعت شناخته می شود.

• فناوری متوسط ([4])(MT) : محصولات این فرایند بخش اعظم فعالیت های صنعتی در اقتصاد پیشرفته را تشکیل می دهد. این محصولات احتیاج به سطح نسبتاً بالای تحقیق و توسعه، مهارت‌های پیشرفته و دوره یادگیری طولانی دارند. زیرگروهی از این دسته محصولات که در رشته های مهندسی و خودروسازی قرار دارد احتیاج به ارتباط قوی در بین بنگاه های مختلف دارد تا کارآیی لازم را پیدا کند. محصولات MT به دسته قابل تقسیم است:

الف) MT1 : شامل خودرو سازی که از نظر صادرات مورد علاقه خاص کشورهای آسیای شرقی و آمریکای لاتین است.
ب)  MT2: که عمدتاً صنایع شیمیایی و فلزات پایه را در بر می گیرد.
ج)   MT3: شامل سایر محصولات

 MT2 دارای محصولات باثبات و یکنواخت است که احتیاج به مقیاس و تلاش نسبتاً زیاد و تکنولوژیکی برای توسعه تجهیزات و فرایندهای پیچیده دارد.  MT1 احتیاج به شبکه وسیع کارخانجات و تولیدکنندگان داشته و بنگاه های کوچک و متوسط معمولاً نقش زیادی در آن دارند. موانع ورود در تولید این محصولات زیاد است. تغییر مکان فرایندهای کاربر به نواحی با دستمزد کم اتفاق می افتد. البته به صورت گسترده، این دسته از محصولات احتیاج به قابلیت های پیشرفته برای رسیدن به استانداردهای جهانی دارند.

• فناوری های پیشرفته (HT) : این دسته از محصولات احتیاج به فناوری های پیشرفته و سریع التغیر، هزینه تحقیق و توسعه زیاد و تأکید فراوان بر طراحی محصول دارند. این دسته از محصولات همچنین به زیر ساختارهای مکفی تکنولوژیکی نیاز به سر هم بندی نهایی دارند که به دلیل  کاربر بودن این مرحله از تولید، انتقال آنها به کشورهای با دستمزد کم، به صرفه است. محصولات HT به دو دسته قابل تقسیم است:

الف)  HT1 : شامل محصولات الکترونیکی
ب)  HT1 : سایر محصولات

غیر از محصولات الکترونیکی سایر محصولات این دسته در کشورهای پیشرفته با فناوری بالا باقی مانده است. آنچه به صورت خلاصه وار و به نقل از منابع مختلف در بالا بیان شد تنها قسمتی از انواع رویکردها برای تقسیم بندی فناوری است. آنچه واضح است اینکه این رویه ها با یکدیگر هم پوشانی هایی داشته و هر یک با توجه به تحلیل مورد نیاز می تواند مؤثر واقع افتد. به هر جهت در این تحقیق رویکرد آخر (توصیف و
تقسیم بندی آقای لال بر حسب نوع محصول) مورد استفاده قرار خواهد گرفت. (مرکز صنایع نوین ، 1383) 

طبقه بندی لارسن و روجرز[5] :
یکی از سطح بندی‌های مناسب، که دراصل توسط لارسن و روجرز مطرح گردیده و  اخیرًا توسط خلیل ارائه شده است  به شرح زیر است ( Khalil,2000).
 الف)  فناوری برتر: به فناوری پیشرفته یا پیچیده اطلاق می شود. ( برتر بودن، سطح بالابودن ) فناوری با استناد به ویژگیهای بنگاههایی که از آن استفاده می کنند، مشخص می شود . این ویژگیها عبارتند از:

• بنگاه دارای کارکنانی با مدارج بالای تحصیلی است و تعداد زیادی از کارکنان را مهندسان و دانشوران تشکیل می دهند.
• فناوری‌های چنین بنگاهی با سرعتی بیش از سایر صنایع تغییر می کنند.
• ابزار رقابت بنگاه، نوآوری است.
• بنگاه مبلغ بالایی را صرف تحقیق و توسعه می کند ( ١٠ درصد فروش یا دو برابر میانگین هزینه های تحقیق و توسعه صنعت)
• بنگاه دارای توانایی استفاده از فناوری برای رشد سریع است و بقای آن با ظهور فناوری‌های رقیب تهدید می شود.

ب) فناوری میانه (متوسط): به گستره وسیعی از فناوری اطلاق می شود که بین فناوری های سطح بالا (برتر) و سطح پایین قرار می گیرند. این اصطلاح معمولا ًدر مورد فناوری های بالغی به کار می رود که بیش از سایر فناوری ها در معرض انتقال قرار دارند. فناوری های محصولات مصرفی و صنایع خودرو در این گروه جای می گیرند.
پ)  فناوری سطح پایین: به فناوری هایی اطلاق می شود که در بخش بزرگی از جامعه بشری نفوذ کرده اند. این فناوری ها توسط بنگاههای گوناگونی که دارای ویژگیهای زیر هستند، بکار گرفته می شوند:

• کارکنان آنها دارای سطوح پایینی از تحصیلات یا مهارت هستند.
• عملیات آنها دستی یا نیمه خودکار است.
• هزینه تحقیقاتی آنها پایین تر از میانگین صنعت است.
• پایه فناوری آنها ثابت است و تغییرات اندکی دارد.

خدمات و محصولات آنها از نوعی است که نیازهای ابتدایی بشر همچون غذا و پوشاک را تامین می­کند.)نیلی ،1382).
تا اینجا به چند نوع دسته بندی یا سطح بندی فناوری برای شفاف سازی مفهوم فناوری برتر اشاره کردیم .هر چند سطح بندی فناوری می تواند روش خوبی برای این کار باشد، ولی چنانکه ملاحظه می شود هیچ یک از این دسته بندیها، تعریف شفاف و روشنی از فناوری برتر به دست نمی دهند و کماکان گستره و ماهیت این نوع فناوری در ابهام است.

---

[1] Out Put

[2] Labor - intensive

[3] Low Tech

[4] Medium - Tech

[5] Lorens and Rojers